Corona in de stad: OOR en ADEM

Tij­dens de pan­demie berei­d­de Afra Eis­ma haar ten­toon­stelling voor, die op 25 maart 2021 zou ope­nen in het Fries Muse­um: Your silence will not pro­tect you (1). In de eerste ruimte heerst de woede, een tapi­jt dat als een helle­mond gromt naar ons, van drift vertrokken keramis­che gezicht­jes schree­uwen het uit ter­wi­jl hun slan­ge­n­ar­men in de knoop rak­en. Aan de andere kant van die muur vli­jt zich de liefdeskamer. Daar hangen oren van keramiek aan de muur die naar de woede luis­teren, want luis­teren is immers onderdeel van de liefde.
De dig­i­tale ten­toon­stelling Coro­na in de stad is eigen­lijk één groot luis­terend oor voor de bewon­ers van Ams­ter­dam. Het gon­st er van emoties en ver­halen. Coro­na in de stad toont die lieve stad op haar best: het is een zorgzame Fam­i­ly of Man (2)
die ik hier ont­moet.
Kijk, daar staat Omi­Coro­mi
die een zelfge­maak­te ket­ting van halve sinaas­ap­pels draagt op een roze jurk. Je ziet dat zij geen vlieg kwaad zal doen. Of Janne
die samen met vri­jwilligers ruim negen­duizend mond­kap­jes maakt. Maar ook woede heeft het luis­teren nodig want anders valt wat die boze ander zegt in een diepe, dove put. En dan wordt woede onmacht, raz­ernij of een groot mes. Turn up the vol­ume!! Nog grotere oren. Gelukkig zit een mond­kap­je het luis­teren niet in de weg. (Al blijkt in slechthorend Ams­ter­dam dat mond­kap­jes het liplezen onmo­gelijk mak­en en dat die ander­halve meter afs­tand pre­cies op het bereik van een gehoorap­pa­raat zit.)

’Het oog lei­dt de mens de wereld bin­nen; het oor lei­dt de wereld de mens bin­nen.’
-Lorenz Oken (3)

De eerste lock­down was intel­li­gent en span­nend, iedereen bleef thuis en maak­te er het beste van. Miss­chien is de coro­nati­jd vanu­it de hemel of de kos­mos aan­gereikt als gele­gen­heid om onszelf opnieuw uit te vin­den in deze uit­gerek­te tijds­belev­ing:

We lev­en in een pauze­s­tand,
zodat we even op adem kun­nen komen.
Miss­chien is dat wel het mooiste.
——
Dat quar­an­taines niet echt bestaan,
maar zijn ver­zon­nen om te kun­nen lezen.
Dat je leest om jezelf te ver­geten.
Dat een zondag­mid­dag een hele week kan duren,
maar dat toch elke sec­onde telt.
Dat we kwets­baar zijn,
dat dat ons sterk maakt.
Gersh­win Bonevacia

Yuval Harari beseft dat we als mensen kracht­en hebben ontwikkeld waarmee we de goden naar de kroon steken. Hij pleit er hart­stochtelijk voor dat we ons als ver­ant­wo­ordelijke goden gedra­gen en om dat te kun­nen doen, moeten we onszelf goed ken­nen. Dat is niet makke­lijk maar toch moeten we die poging doen. En nog belan­grijk­er, zo zegt hij, is dat we onze donkere kan­ten ver­staan, zodat ze het niet van ons overne­men. Dat we als mensen niet gaan geloven in een ver­haal over onszelf dat niet klopt en tot zelfzuchtig of onbarmhar­tig gedrag kan lei­den. (4)
Love after love
The time will come
when, with ela­tion,
you will greet your­self arriv­ing
at your own door, in your own mir­ror,
and each will smile at the oth­er’s wel­come,
Noraly Bey­er leest Derek Wal­cott voor

De wereld krimpt maar het kijken inten­siveert, zoals blijkt uit de plas­tic bak­jes die Cleo Campert in sim­pele, klare lij­nen tekent. ​‘Lieve vrien­den bracht­en mij bood­schap­pen en eten in de peri­ode dat ik alleen thuis zat met covid-19. Elke keer als ik een bak­je met eten open­maak­te werd ik ger­aakt door de aan­dacht en liefde die erin gestopt was.’ We vol­gen de groei van een plant nu per dag, per uur. De her­hal­ing van alle dagen heeft iets gerust­stel­lends. Iedere dag dezelfde wan­del­ing, iedere dag rek- en strekoe­fenin­gen, iedere dag een doc­u­men­taire kijken. Ik bestel De Dikke Veg­e­tar­iër en ga koken. Eigen­lijk is er veel te beleven bin­nen de vierkante meters van mijn huis, en de 15 inch van mijn com­put­er­scherm.

Hoop op een betere wereld kwam boven dri­jven in de eerste lock­down. De lucht in Ams­ter­dam en het water in Venetië was schon­er dan ooit. Yair Cal­len­der laat stap voor stap zien hoe je een kraan­vo­gel vouwt, begeleid door het lied Min­ha Galera van Manu Chao die alles opsomt waar­voor hij dankbaar is. Yair benoemt ook het ambigue van de sit­u­atie: ​‘Eigen­lijk zie ik veel schoonheid in isole­ment. Het doet me denken aan een retraite in een kloost­er, of über­haupt een peri­ode van terugtrekking en reflec­tie.’ Het mense­naan­deel van de wereld is even stil­gezet en de natu­ur knapt er enorm van op.
Maar aan de andere kant staan de angst en de doden. De een­za­amheid van velen zoals die doorklinkt in de woor­den van tante Dien­t­je: ​’Ik sta op met mijn mond dicht en ga naar bed met mijn mond dicht.’
De benarde opsluit­ing van een vriend van Gluklya: ​‘He told me that his stu­dio has no ven­ti­la­tion and dur­ing the lock­down he is espe­cial­ly strug­gling with the absence of air. Dur­ing the day he is climb­ing the lad­der to the win­dow to put his head out to breathe.’ De scholen zijn ges­loten en ook het thuis les­geven valt niet mee, maar in Coro­na in de stad is alti­jd een opti­mistisch woord te vin­den, de zon­nige kant en dat troost. Alti­jd.

​‘I want to thank you all’, zegt Sarah van Sons­beeck. ​‘In 2017 I made an exhi­bi­tion called We may have all come on dif­fer­ent ships, but we’re in the same boat now.’ ​‘Some liked it, some hat­ed it. I want to thank you all. Some­times it is hard to hear what oth­er peo­ple say about your art but art is all of those peo­ple, art is polemics.’
I want to thank you all, dat is het. Iedereen, voor- en tegen­standers. Doem­denkers, wens­denkers, gede­primeerde een­zame thuis­denkers. Alle denkers, ook Ewald Enge­len (5) en de filosofen die zich over de toe­s­tand van onze wereld buigen. ​‘Zijn deze maa­trege­len wel de beste optie?’ is een vraag die gesteld mag wor­den.
Daarom een spiek­brief­je voor het OMT: ​‘Miss­chien praat Mau­rice de Hond enkel onzin, maar nodig hem eens uit en onder­zoek wat er waar zou kun­nen zijn. Ga toch eens in gesprek met de tegen­denkers, en luis­ter, zoals deze site naar de Ams­ter­dammers luis­tert.’ Ook de tegen­standers ver­di­enen een oor. Ook de meis­jes die met een zelf getek­end kar­ton­nen sand­wich­bord door de stad lopen: ​‘we willen geen rom­mel in onze arm’. 

En nooit eerder heb ik zo intens ervaren hoe groot de macht van de staat is, bijvoor­beeld als ik de avond­klok van 9 uur ver­geten ben en als een dief in de nacht door de kleine steeg­jes fiets om een boete te voorkomen. (Eén per­soon op bezoek en de avond­klok zor­gen samen voor een afname van 10 % van de besmet­tin­gen, vol­gens het OMT.)

O oor, hoor
-Luce­bert

De woede, waar is die woede?

AT5 laat iets zien van jon­geren in Ams­ter­dam-West en de avond­klok. ​‘We zijn tegen’, zeggen ze, maar dan is daar gelukkig die welz­i­jn­swerk­er die alles in goede banen lei­dt, hoop en inspi­ratie. ​‘We moeten alle­maal gezond bli­jven’, verk­laart de laat­ste jon­gere die aan het woord is. Het als­maar her­haalde tuig tuig tuig tuig van de politi­ci – die het luis­teren even over­slaan – is hier afwezig. Kun­nen we ze namens deze fam­i­lie een spiek­brief­je geven? ​‘Jon­geren van Ams­ter­dam, we begri­jpen jul­lie frus­tratie, jul­lie mis­sen school, miss­chien wonen jul­lie hut­je­mut­je in een te klein huis. Je kunt je niet uitleven in de sportschool, kei­hard op zo’n boks­bal slaan. Vernie­len is niet OK, maar we horen jul­lie woede. Kom naar het toren­t­je en we ope­nen het gesprek, over wat we kun­nen doen voor jul­lie.’ #DOES­LIEF politi­ci! Een beet­je begrip voor jon­geren die aan het muiten slaan, en tegelijk begrip voor de buurt die klaar is met die rellen in hun wijk. 

Wat deze jon­geren mis­sen is die extra ruimte die anderen wel bezit­ten. ​‘Though archi­tec­tural­ly sep­a­rate from my body, my stu­dio func­tions as a phys­i­cal exten­sion of my inner body, a room to breathe.’
Ook er is woede bij Black Lives Mat­ter,
soms direct, soms ver­pakt in een bedankbrief aan Femke Halse­ma: ​‘Boven­di­en erk­ende de demon­stratie en uw aan­wezigheid de dodelijke slachtof­fers van de pan­demie die insti­tu­tion­eel racisme heet. En die heerst nog volop.’De site Coro­na in de stad is mijn hoop voor de jour­nal­istiek, om niet meteen het donker­ste sce­nario naar boven te halen, om niet alti­jd bovenop het dra­ma te zit­ten en dat ein­de­loos te her­halen. Om het goede in de mens te lat­en ade­men.
De kwets­baren bescher­men, die onder­tussen hun klein­dochter moeten kussen via een glazen wand. Demente oud­eren zon­der bezoek. Wat willen ze eigen­lijk zelf? De kwets­bare mensen die ik ken, oud­ere vrien­den met zwakke lon­gen of andere onderliggende klacht­en, bli­jven in zelfquar­an­taine; zij gaan de deur amper uit en doen hun bood­schap­pen in de vroege ocht­end. Is het hele land in quar­an­taine ter­wi­jl zij zichzelf bescher­men?

Maar de tweede ​‘strenge’ of ​‘harde’ lock­down viel anders uit, alsof de kloof tussen de regels en menselijk ver­mo­gen om in een­za­amheid te lev­en, of juist met te veel, te dicht op elka­ar, of hoop te houden dat je je onderne­m­ing door deze pan­demie heen kon trekken, te groot werd. Het ver­lan­gen om zelf te kun­nen beslis­sen groei­de en groei­de. Net als de demon­straties
die met waterkanon­nen en hon­den wer­den bestreden. 

Op een avond sta ik op mijn kleine balkon en kijk naar de ster­ren en mijmer over mijn plaats in het hee­lal. Op een andere plek in de stad kijkt Ndede Assi­am ook naar de oneindigheid van de kos­mos.
​‘Hemel­lichamen geven me hoop. Kijk, de aarde draait om haar as. En de aarde draait om de zon. En de zon draait weer in de Melk­weg. Alles is een cyclus. Alles draait en bli­jft draaiende. Alles wordt her­steld, ongeacht hoe slecht het wordt. Zolang alles bli­jft draaien, is de hoop niet dood. Zoals Stephen Hawk­ing zei: ​‘Je moet naar de ster­ren kijken en niet naar je voeten.’

Maar dan. Op een dag valt er sneeuw, ijle sneeuw waar je nauwelijks een sneeuw­bal van kunt mak­en. Alsof er een honger­snood heerst en wit­brood over de stad wordt uit­ge­strooid. Sim­pele nat­te sneeuw brengt diep geluk. Yass­er Abarkach
tekent een mop­pig jonget­je dat de lucht diep inademt. ​‘De sneeuw ruikt naar toekomst’, schri­jft hij erbij.
Ter­wi­jl we omhoogk­ijken en de sneeuw op onze ogen valt en we de witte vlokken op onze tong lat­en smelten – ter­wi­jl we de toekomst diep inhaleren – staat de NASA-rover Per­se­ver­ance klaar om naar Mars te gaan. ​‘Het is peper­du­ur en lev­ens­gevaar­lijk, maar de men­sheid moet drin­gend naar Mars’, zei Tes­la-top­man Elon Musk, ​‘de ruimte­vaart zal bepalen of de mens een toekomst heeft.’ (6)

Op 18 feb­ru­ari 2021 is het zover: de Per­se­ver­ance landt in de Jeze­ro-krater en op aarde kri­j­gen we beelden bin­nen van het rode, bultige opper­vlak van Mars, op zoek naar sporen van lev­en. De ster­renkundi­ge Jef­frey Bout is benieuwd wat het NASA-onder­zoek op Mars gaat oplev­eren: ​’Waarschi­jn­lijk is er nu geen lev­en op Mars. Maar het kan er wel ooit zijn geweest, omdat er water is gevon­den op Mars. Dus miss­chien hebben er mil­jar­den jaren gele­den ook bac­ter­iën geleefd. Als dat wordt ont­dekt, dan is dat een rev­o­lu­tie. Dat zou beteke­nen dat wij niet alleen zijn. Want als er op Mars lev­en was, dan is dat ook elders in het hee­lal.’ (7) De onder­zoek­sreizen naar Mars zijn gericht op de toekomst, op het idee dat we miss­chien Mars kun­nen bezoeken en kolonis­eren.
Met alle kli­maat­waarschuwin­gen zou ik eerder denken dat de aarde wel eens zou kun­nen eindi­gen als Mars, en dat in een verre, verre toekomst onder­zoek­ers voorzichtig de con­clusie trekken dat er miss­chien ooit lev­en is geweest op deze pla­neet. We hebben wat water gevonden.

‘We lev­en in een wereld die ook door­gaat zon­der wereld’, dicht Gersh­win Boneva­cia

​‘Are we still able to bow for what tran­cends us?’ vraagt kun­ste­naar Hans van Houwelin­gen zich af. Hij noemde zijn film met helderziende gaven Spoet­nik, naar de satel­li­et die door Rus­land in een baan om de aarde werd gebracht, lang voor­dat de Russen met hun vac­cin Spoet­nik naar buiten kwa­men.
Op een oneindi­ge sneeuwvlak­te staan strak in het gelid gepar­keerde helikopters. Een cap­sule zakt hangend aan een para­chute naar de aarde, de dek­sel wordt opengeschroefd en een astro­naut wordt er zit­tend uit­getild en wegge­dra­gen. Zijn helm mag ein­delijk af. We horen het kuchen van astro­naut­en in een kleine benauwde cap­sule. In de vol­gende scene landt een helikopter voor een zieken­huis en op de ambu­lance ligt een typ­isch coro­na-slachtof­fer, een te dikke man van boven de vijftig. Een transparante helm wordt over zijn hoofd geschoven en de zuurstof­s­lan­gen wor­den aanges­loten, een sjiek alter­natief voor die enge slan­gen die door je neus naar je lon­gen wor­den geduwd. Wat is er wel en niet werke­lijk waar?

Is er ruimte om te twi­jfe­len? Wat zijn feit­en eigen­lijk? Goethe benoemde het als vol­gt: ​‘Het belan­grijk­ste is om te begri­jpen dat alles wat we feit­en noe­men the­o­rie is, een gefor­maliseerde ver­sie van de werke­lijkheid.’
Of zoals Trudie Dehue het for­muleert: ​‘Feit­en zijn geen recht­streekse reflec­ties van ​‘de’ werke­lijkheid. Ze zijn het eind­prod­uct van menselijke redener­in­gen en besluiten.’ ​‘Geen enkele weten­schap­pelijke dis­ci­pline zou daarom haar uit­sprak­en moeten immu­nis­eren tegen tegen­spraak door te doen alsof zij namens de realiteit spreekt.’ (8)
Mijn buur­man ontv­ing per brief een uitn­odig­ing voor een Astrazeneca vac­ci­natie (gelukkig, ein­delijk!) waarin op de vraag of het vac­cin veilig is, een behoor­lijk vage rede­natie zon­der antwo­ord vol­gde, ​‘we doen onder­zoek’. ​‘Ja, daar heb ik niets aan’, mop­perde hij terecht. ​‘Ik wil graag een Ja of een Née’. Maar dat is pre­cies het prob­leem, dat is meer duidelijkheid dan de medis­che weten­schap kan geven. De werke­lijkheid is meer fluïde dan we lang dacht­en, soms zien we de realiteit onder onze ogen veran­deren.

Tij­dens de lock­down wer­den we ons ook meer dan ooit bewust van het ver­schil tussen de werke­lijkheid van het com­put­er­scherm en die van de natu­ur. Ter­wi­jl we com­mu­niceer­den via het scherm en musea virtueel bezocht­en, gin­gen we tegelijk meer dan ooit uit wan­de­len. De behoefte aan natu­ur bleek urgent, de frisse lucht, het gefluit van de vogelt­jes, of oog in oog staan met een vos.
​’Ik heb veel naar vogels gekeken; dat wil zeggen, de vogels op inter­net gegoogeld en nagetek­end. Het is één van mijn lievelingspagina’s uit het boek Pold­er­polon­aise gewor­den. Ik schaam me een klein beet­je als ik toegeef dat ik al die vogels die ik toen zo ​“uitvo­erig bestudeerd” heb, nu pas echt zie en reg­istreer.’ beseft illus­tra­tor Mer­el Cor­duwen­er.

Coro­na in de stad laat tussen de regels zien dat de volks­ge­zond­heid meer is dan coro­n­abesmet­tin­gen en zelfs meer dan het aan­tal doden. De ten­toon­stelling vertelt vele ver­halen van vele mensen. De site is een lange opsom­ming waarin vertrouwen de hoof­drol speelt. Dat is troos­t­end. Miss­chien lei­dt de coro­nacri­sis wel tot een betere ver­sie van onszelf. De site staat vol inzicht­en, vol wendin­gen in mensen­levens, vol hulp aan elka­ar.
We lev­en in een uni­ver­sum dat over­stroomt van menin­gen en het is goed om te bedenken dat het in wezen alle­maal ver­halen zijn. Dat geeft lucht aan onze bubbel, wat extra adem — even noodza­ke­lijk als die zuurstof­s­lan­gen. Al die ver­halen samen: dat zijn wij, dat is het lev­en.

Bijs­luiter
Mijn vad­er leeft niet meer en het gebeurde al weer decen­nia gele­den maar ik moet er nog wel eens aan denken. Totaal onverwacht viel mijn vad­er op de grond. Door­dat zijn vrouw de klap hoorde en direct het alarm­num­mer belde, kwam de ambu­lance razend­snel. Een licht infarct waar­van hij snel her­stelde. Alleen wilde hij niet meer dat zijn vrouw zo maar het huis ver­li­et. Stel dat het weer zou gebeuren en er was nie­mand in de buurt?
Ik vroeg me af hoeveel je van een ander mens kunt eisen om jouw lev­en veilig te stellen. En zijn vrouw deed het dan nog min of meer vri­jwillig.

Hanne Hage­naars

1‘Your silence will not pro­tect you’ is de titel van het boek van de Caraïbisch-Amerikaanse auteur Audre Lorde. Ze beschreef zichzelf als zwart, les­bisch, moed­er, stri­jder, dichter en bracht dit in haar werk naar voren. Haar werk schreef ze voor zwarte (queer) vrouwen, ieder ander is een gast bin­nen haar lec­tu­ur, zo beschouwt ook Afra Eis­ma zich.
2 The Fam­i­ly of Man is een ten­toon­stelling van fotografie, samengesteld in 1955 door Edward Ste­ichen voor het MOMA in New York. De exposi­tie is een man­i­fest voor vrede en de fun­da­mentele gelijkheid van alle mensen. In 2003 werd de exposi­tie als geheel opgenomen in de Werelder­f­goedli­jst van de UNESCO.
3 Joachim-Ernst Berendt, Ons derde oor. Luis­teren naar de wereld, 1989
4 Inter­view Yuval Harari: ​’Humans are already gods’ | Terza­ke, 28 jan­u­ari 2020
5 Ewald Enge­len schreef het boek Ont­waak! En werd hierover op 11 maart 2021 geïn­ter­viewd door Yoeri Albrecht in de serie De open samen­lev­ing, de Balie , Ams­ter­dam
6 https://​www​.tijd​.be/​o​n​d​e​r​nemen…
7 https://​www​.rtvno​ord​.nl/​n​i​e​u​w​s​/​7​9​0​6​5​4​/​S​t​e​r​r​e​n​k​u​n​d​i​g​e​-​k​i​j​k​t​-​u​i​t​-​n​a​a​r​-​l​a​n​d​i​n​g​-​N​A​S​A​-​r​o​v​e​r​-​o​p​-Mars
8
Trudie Dehue
6 https://​www​.tijd​.be/​o​n​d​e​r​nemen…