Vrouwen en ouder worden: The Legs are the Last to Go ----Age is a nice new devil deel 2

Kun­ste­naar Klaar van der Lippe stelde ooit voor, gewoon als een van haar vele ideeën die al pra­tend passeren, om broches te mak­en voor oud­ere vrouwen met daarop een foto uit de tijd dat ze nog jong en beeld­schoon waren. Bij het oud­er wor­den gaat iedereen wat meer op elka­ar lijken, de schedel krimpt, de huid gaat rimpe­len en zakken, er is ver­lies van vetvol­ume en het haar wordt dun­ner en grijs.1 De jeugdfo­to leek Klaar een posi­tieve manier om de indi­vid­u­aliteit van vrouwen op leefti­jd weer terug in beeld te bren­gen. Ik keek haar ver­bi­jsterend aan, mij leek het juist wreed om deze vrouwen dagelijks te con­fron­teren met het ver­lies van hun schoonheid.


Ver­lies van schoonheid? Juist, daar wil ik het graag over hebben.Ja, zek­er, er zijn prachtige oud­ere vrouwen, maar toch is er iets dat schu­urt. Een bevriende kun­ste­naar merk­te op dat in het pro­ces van oud­er wor­den, vrouwen het zwaarder voor hun kiezen kri­j­gen dan man­nen, wat het uiter­lijk betre­ft. Of zoals de cos­metisch arts Floor Claus het benoemde in het Parool: ​‘Na de over­gang stopt de oestro­geen­pro­duc­tie en don­dert de huid in elka­ar (en dan is zij er om het wat op te lappen.2
Dat vrouwen lelijk­er wor­den dan man­nen, dat is natu­urlijk vooral een oordeel, want waarom ervaren we die in elka­ar gedonderde huid (rimpels, loss­er, vlekkerig) als lelijk. Wat is schoonheid? En je vraagt je ook af hoe het komt dat er zo veel meer man­nen met een jon­gere vrouwen samen zijn dan omge­keerd, man­nen in een relatie met een oud­ere vrouw? Miss­chien is het zo dat je wel mooi oud kunt wor­den als vrouw maar dat sek­sueel begeer­lijk zijn daar niet bij hoort (uit­zon­derin­gen daarge­lat­en).
Ver­lies van schoonheid? Juist, daar wil ik het graag over hebben.

Vrouwen wor­den meer beo­ordeeld op hun uiter­lijk, dat is geen nieuws, om de schoonheid van vrouwen brak­en oor­logen uit en al zijn man­nen stiekem ook best wel ijdel, de klassieke verdel­ing is toch macht en geld ver­sus schoonheid. De beko­r­ing van de vrouw is van oud­sh­er gekop­peld aan haar vrucht­baarheid: ​’It is the ide­al of female beau­ty that has been insep­a­ra­bly linked with youth­ful­ness and fer­til­i­ty for cen­turies and is still con­sid­ered social­ly desir­able today’.3

Hoewel in de loop van de tijd (en ver­spreid over cul­turen) ideeën over schoonheid voort­durend veran­deren, (spijk­er­dun à la Twig­gy ver­sus curvy, smalle Gre­ta Gar­bo-lip­pen ver­sus volle lip­pen, dunne wenkbrauwen in een boog­je ver­sus brede donkere wenkbrauwen) lijkt één fac­tor con­stant: jong is begerenswaardig.

In 2018 bezocht ik Aging Pride in Wenen, een exposi­tie die alter­natieve scenario’s wilde bieden voor de clichés over de oud­ere mens met werken die het laat­ste hoofd­stuk van het lev­en visueel zouden mak­en. De expo was druk bezocht en in no time was de cat­a­lo­gus uitverkocht. Toch vond ik het een wat treurige verza­mel­ing: de focus lag sterk op de buitenkant van de mens, een over­do­sis aan naak­te oude lichamen vanu­it het idee, ​‘ja, ook dit is mooi’. Ja miss­chien, maar ik miste iets, iets men­taals? Iets waardigs?

Er waren sneren naar anti-aging crèmes en spot­tende tekenin­gen over porno en sex. Maar dat alles lijkt me geen sprong voor­waarts en het leverde gênante beelden op: bijvoor­beeld van een vrouw met gri­js haar die met haar mond open en een woeste blik een gewicht omhoog houdt. Mij kri­jg je niet klein. Het was grotesk

Née, dan zag ik liev­er de exposi­tie I Have Become My Own Worst Fear van Martha Wil­son. Nou ja, liev­er is miss­chien niet juist uitge­drukt want wat ik daar zie is ook mijn eigen groot­ste angst. Dat je tanden grauw en te groot wor­den, het te strakke gezicht omdat het vet is opgelost, die wijk­ende kin en van dat korte haar waar een mid­del­bare vrouw ook niet alti­jd aantrekke­lijk­er van wordt. Vol­gens een recensent dook Wil­son in een van de laat­ste taboes van deze tijd: vrouwen die oud­er wor­den. Wil­son ver­gulde de pil niet, ze legde er een lekker schep­je bovenop, en de foto The Legs are the last to go werd in een recen­sie beschreven als de meest ake­lige. De titel heeft eigen­lijk geen beeld meer nodig. Wil­son over­dri­jft en legt zo de vinger op de zere plek, de stink­ende wond. Zie en huiver! en dat is pre­cies wat iedereen doet bij de aan­blik van een oud­ere vrouw (om het in de taal van Wil­son te zeggen).4

Het is dus tijd voor rev­o­lu­tie, voor het omkiepen van de nor­men — en we weten dat het mogelijk is. Door veel vak­er beelden van oud­ere vrouwen te tonen, door er op een andere manier over te prat­en en schri­jven kan het langza­am indalen dat oud­ere vrouwen gewoon de moeite waard zijn.

Emma Tal­bot (1969) won dit jaar de Max Mara-pri­js met haar voors­tel om het schilder­ij Drie lev­ens­fasen van een vrouw (1905) van Gus­tav Klimt een mod­erne tegen­ver­sie te geven. De Wikipedia duidt de beigek­leurige, treurige uit­geza­k­te benige vrouw op het doek van Klimt als ​‘het ver­val en de schaamte van de oud­er­dom’. Deze beel­te­nis is weer geïn­spireerd op de sculp­tu­ur De oude cour­tisane van Rodin (1885 — 1910), ook al geen pret­tig beeld van een oud­ere vrouw. Deze rep­re­sen­taties ontston­den in een patri­ar­chale maatschap­pij, de tijd van Freud, toen vrouwen nog niet eens stem­recht had­den. Tal­bot is van plan de naak­te, oud­ere vrouw vol schaamte te trans­formeren tot een krachtig mens met macht en con­t­role over haar lev­en. Ze gaat haar per­son­age onder­dom­pe­len in een reeks beproevin­gen die ontleend zijn aan de twaalf heroïsche werken van Her­ak­les. Een onover­win­nelijke oude vrouw. ​‘The work intends to counter preva­lent neg­a­tive atti­tudes to age­ing and the rep­re­sen­ta­tions of women’ vertelt Tal­bot in een interview.5

Oud­er wor­den is een lev­ens­fase, het hoort erbij, maar de manier waarop er naar oud­ere mensen wordt gekeken is niet meer van deze tijd. Mar­garet Mor­gan­roth Gulette kwam in haar boek Aged by Cul­ture (2004) met de term ageism, waarmee ze bedoelt dat we als mensen meer ver­oud­eren door de cul­tu­ur dan door chro­mo­somen. Zij stelt dat leefti­jd een soci­aal gecon­strueerd con­cept is, waar­bij oud­er­dom vanu­it negatieve ter­men wordt neergezet. Oud­er wor­den valt alti­jd samen met achteruit­gang en verlies.6

In de Flap­per-serie uit 2016 toont Cindy Sher­man haar gewors­tel met het oud­er wor­den: ​“It’s real­ly hard,” she says. ​‘I’m def­i­nite­ly torn between the pos­si­bil­i­ty of doing some­thing sur­gi­cal and feel­ing like, ​‘Come on, somebody’s got­ta age in a nor­mal way that oth­er young peo­ple can look up to and appreciate.’7

Ze ver­plaatst zich in de grote diva’s uit het gouden tijd­perk van de stille film, maar dan niet zoals ze getoond wer­den in hun glo­rie­jaren maar in hun schemer­jaren. Want al kijk­end wordt duidelijk dat we haar per­son­ages niet ken­nen, zodra de ster­ren van toen diva’s op leefti­jd wer­den verd­we­nen ze uit de film en de Hol­ly­wood pub­liciteit. Miss­chien lag er af en toe een fotograaf van een rod­del­blad in hun tuin, maar glo­rieuze stu­dio­portret­ten ken­nen we niet of nauwelijks. Van Gre­ta Gar­bo is bek­end dat ze zich niet meer liet zien toen ze oud­er werd, ze bleef bin­nen. Sher­man: ​’It doesn’t real­ly mat­ter who they are; the effect is the same: to con­front you with the real­i­ty of age in a cul­ture obsessed with agelessness’.

De Flap­per serie zit vol tegen­stri­jdighe­den, de vrouwen houden vast aan de kled­ingsti­jl en make-up van toen en poseren is zicht­baar hun tweede natu­ur ter­wi­jl de back­drop sug­gereert dat ze nog steeds een ster zijn of miss­chien als real estate han­de­laar aan de slag zijn gegaan. De ver­twi­jfel­ing is zicht­baar en de portret­ten lezen een beet­je als een how-to (and how-not-to) lessons in art­ful aging. Het lat­en zien van deze twi­jfels maakt het werk zo sym­pa­thiek. Ieder van deze vrouwen dealde er mee op een eigen manier, door jonger te lijken met een over­do­sis make-up of door zich nooit meer te lat­en zien zoals Gar­bo. In de foto’s zien we alle vari­aties, behalve die van Gar­bo. Sher­man bli­jft in deze serie het dichts bij zichzelf, in ieder gezicht zijn haar eigen blauwe ogen herken­baar.

De foto’s van Sher­man in het werke­lijke lev­en, 62, en zon­der make-up, tonen een vrouw van grote schoonheid in alle opzicht­en, en in mijn ogen dan. Toch vertelt ze dat het oud­er wor­den haar zwaar valt: ​’I, as an old­er woman, am strug­gling with the idea of being an old­er woman’, zegt Sher­man.

Ze vertelt dat ze tot deze portret­ten geïn­spireerd werd door een vlam­mende tekst van hoogler­aar Mary Beard in de Dai­ly Mail. ​‘As a clas­si­cist, I know a lot about revenge’, zo begint Beard nadat een TV-criti­cus haar pre­sen­tatie van haar eigen geschiedenis­pro­gram­ma had neergesabeld met de woor­den ​‘she was less fit for a his­to­ry pro­gram than for The Undate­ables.’ 8 Beard sloeg terug met een intel­li­gent essay.

​’I relate so much to these women’, vertelt Sher­man aan Blake Gop­nik of the New York Times. ​‘They look like they’ve been through a lot, and they’re sur­vivors. And you can see some of the pain in there, but they’re look­ing for­ward and mov­ing on.’Levenservaring, wijsheid, humor, rel­a­tiver­ing, diepte, dimen­sie en echte aan­wezigheid zouden onderdeel van schoonheid kun­nen wor­den.

De iden­titeit van een vrouw wordt bepaald door de beelden die ze heeft gezien, de smaak van een man wordt gevoed door de beelden die hij heeft gezien. We hebben andere voor­beelden nodig. Oud­er wor­den is naast gewoon a fact of life, ook een voorrecht.

Samen met mijn zeve­nen­zes­tig­jarige vriendin Inge zag ik de muurschilder­ing over oud­ere vrouwen die exper­i­mentele kun­st mak­en, van Lily van der Stokker.9 ​‘Ja, natu­urlijk’, zei­den wij, ​‘juist oud­ere vrouwen mak­en exper­i­mentele kun­st.’ Zelden heb ik zoveel plezi­er beleefd bij een exposi­tie in een muse­um. Opeens was de alledaagse, onnozele werke­lijkheid door haar opge­blazen aan­wezigheid belan­grijk gemaakt. En al die softe pastelk­leuren. De humor dreef als vanzelf naar boven door de onge­bruike­lijke onder­w­er­pen in softe pastelk­leuren en abstracte kun­st formaten.

In de recen­sies en vraagge­sprekken met Van de Stokker komt het woord girly steeds maar terug, want roze = pubermeisjes-achtig.10 Maar daar gaan we weer, roze als meis­je­sachtig type­r­en is natu­urlijk een cul­turele con­struc­tie. Blauw en roze kre­gen aan­vanke­lijk hun beteke­nis door de kerk. De jurk van Maria was alti­jd blauw, dus vrouwelijk en het kleed van Jezus meestal rood, dus man­nelijk. Babyk­leert­jes waren wit. Jon­gens én meis­jes droe­gen jurken. Roze en blauw waren vóór de Tweede Werel­door­log pre­cies omge­keerd gegen­dered. Het linken van bepaalde kled­ing of bepaalde kleuren aan gen­der is een con­ven­tie die voort­durend veran­dert. Dat is een belan­grijk besef. Het roze van Van de Stokker zou ik heroïsch noe­men.

​’Ik ben niet bang voor het vrouwencliché, ik ga daar juist mee aan de slag en ik doe er span­nende din­gen mee.’ zegt de kun­ste­naar. ​‘De beschouw­er verwacht schoonheid. Die schoonheid is een bepaald ding dat de bezoek­er verwacht aan­wezig te zijn. En die schoonheid is natu­urlijk…, ja, wat voor realiteit is dat nou weer? Die schoonheid, die verwacht­ing, daar kun je natu­urlijk ook mee spe­len. Er zijn zoveel schoonheden in de wereld en kan ik proberen het weer te geven zon­der dat ik dat zelf een schoonheid vind? En die kan ook met de dag wis­se­len.’ zegt Stokker in een vraaggesprek.11

​‘Al dat gen­derge­doe is één ding, maar een belan­grijk­er onder­w­erp voor mij is eigen­lijk esthet­i­ca. ​“Hé, waarom gaan we daar op deze manier mee om?” Ik wilde plat schilderen, weg van die man­nelijke sig­natu­ur, weg van het genie, de virtuoos.’

Naast de schoonheid van oud­ere vrouwen is er het issue van de onzicht­baarheid. Toen ik nog regel­matig op pad ging met mooie jonge sta­giaires of collega’s tij­dens mijn hoof­dredac­teurschap van Mis­ter Mot­ley merk­te ik dat ik naast hen onzicht­baar werd. Eerlijk gezegd had ik dat pas achter­af door toen ik meer alleen op pad ging, of in het gezelschap van vriendin­nen, leefti­jdsgenoten. Onzicht­baar betekent dat het gesprek niet met jou wordt gevo­erd, dat de aan­dacht alti­jd uit gaat naar de jonge vrouw, ook al was die man twee keer mijn leefti­jd. Tij­dens een sym­po­sium in Lon­den kwam een vrouw de bomvolle zaal bin­nen en alle ogen vol­gden haar, gevol­gd door een zacht geg­nif­fel (ja vrouwen zijn ook niet alti­jd zacht naar elka­ar). Ze was gek­leed als een authen­tieke en exper­i­mentele paradi­jsvo­gel, met veel kleuren en een grote tul­band. Na afloop was zij de eerste die opstond en verk­laarde dat ze als oud­ere vrouw niet meer werd opge­merkt en dat deze opval­lende kled­ing haar wapen was in de stri­jd om zicht­baarheid. Dat is een goed idee: iets doen om de aan­dacht weer op te pakken. Authen­tiek en exper­i­menteel kan, maar goed gek­leed in een eigen sti­jl helpt ook​.De angst voor ver­lies van eigen­heid weer­houdt me ervan om mijn gri­jze haar uit te lat­en groeien, of om met botox mijn gezicht wat wol­liger en zachter te mak­en, want voor je het weet val je in een bepaalde cat­e­gorie met het gevaar van onzicht­baarheid. Maar som­mige vrouwen staat botox heel goed, gri­js haar ook. Wat kan het uiter­lijk je sche­len nu je op leefti­jd bent? Stop. Ja, dat kan me wel sche­len (@lafetegarderobe). Ik doe erg mijn best om er goed uit te zien, alti­jd al gedaan, alleen kost het me nu veel meer tijd.

noten:

1 Zoals beschreven op de site van dok­ter Fro­do: https://​www​.dok​ter​fro​do​.nl/​v​e​r​o​u​d​e​r​i​n​g​s​p​r​o​c​e​s​-​g​e​z​i​c​h​t​-​a​n​a​t​o​m​i​e​-​o​n​d​e​r​b​o​uwing

2 PS Parool 25 juni 2011

3 Kraft des Alter/​Aging Pride, cat­a­lo­gus van de exposi­tie Aging Pride at the Low­er Belvedere, Vien­na, 2018

4 Martha Wil­son, I Have Become My Own Worst Fear, 1974 – 2009, Galerie PPOW, New York, 2011*Emily Coluc­ci in Hyper­al­ler­gic on Sep­tem­ber 19, 2011, Is It Punk To Grow Old Ungrace­ful­ly?* Een aan­tal van haar beelden waren te zien op Aging Pride, maar raak­ten ver­loren door het gebrek aan con­text.

5 * https://​www​.the​guardian​.com/​a​r​t​a​n​d​d​e​s​i​g​n​/​2​0​2​0​/​m​a​r​/​1​1​/​e​m​m​a​-​t​a​l​b​o​t​-​w​i​n​s​-​m​a​x​-​m​a​r​a​-​a​r​t​-​p​r​i​z​e​-​f​o​r​-​women* https://www.lofficiel.co.uk/art/inner%20expression%20Emma%20Talbot

* https://​www​.itsnicethat​.com/​n​e​w​s​/​e​m​m​a​-​t​a​l​b​o​t​-​m​a​x​-​m​a​r​a​-​a​r​t​-​p​r​i​z​e​-​f​o​r​-​w​o​m​e​n​-​a​r​t​-​1​10320* https://​www​.mis​ter​mot​ley​.nl/​a​r​t​-​e​v​e​r​y​d​a​y​-​life/‘-big­ger-pic­ture-een-inter­view-met-emma-tal­bot

6 ​‘Aged by cul­ture’, to use the age crit­ic Mar­garet Mor­gan­roth Gullette’s icon­ic phrase, from her 2004 book, ​“Aged by Cul­ture.

* In het syn­on­iemen­wo­or­den­boek zocht ik naar een ander woord voor oud. syn­on­iemen­wo­or­den­boek: oud, afgeleefd, afgeza­agd, antiek, archaïsch, bedaagd, bejaard, bele­gen, degelijk, gam­mel, gri­js, klassiek, op leefti­jd, oud­bakken, oud­er­wets, van vroeger, ver­sleten.

7 Cindy Sher­man ‑Metro Pic­tures, New York, 2016

* https://hyperallergic.com/303445/a‑touch-of-autobiography-in-cindy-shermans-new-classic-hollywood-portraits/

* https://​www​.nytimes​.com/​2​0​1​6​/​0​4​/​2​4​/​a​r​t​s​/​d​e​s​i​g​n​/​c​i​n​d​y​-​s​h​e​r​m​a​n​-​t​a​k​e​s​-​on-ag…

8 Het geschiedenis­pro­gram­ma van Mary Beard heette Meet the Romans.

The Undate­ables, a British real­i­ty show for the lovelorn dis­abled or dis­fig­ured.

https://​www​.dai​ly​mail​.co​.uk/​f​e​m​a​i​l​/​a​r​t​i​c​l​e​-​2​1​3​4​1​4​6​/​T​o​o​-​u​g​l​y​-​T​V​-​N​o​-​I​m-bra…

9 Lily van der Stokker, Friend­ly Good, Stedelijk Muse­um, 2019

10 *https://​www​.metrop​o​lism​.com/​n​l​/​f​e​a​t​u​r​e​s​/​3​7​0​0​5​_​s​t​e​d​e​l​i​j​k​_​m​u​s​e​u​m​_​l​i​l​y​_van_…

* https://inferno-magazine.com/2019/02/07/interview-lily-van-der-stokker‑m…

* https://​www​.agrey​la​dy​.nl/​2​0​1​8​/​1​0​/​d​e​-​g​i​r​l​y​-​m​u​u​r​s​c​h​i​l​d​e​r​i​n​g​e​n​-​v​a​n​-​l​i​l​y-van…

* https://www.volkskrant.nl/cultuur-media/lily-van-der-stokker-levert-op‑e…

11https://​sound​cloud​.com/​a​m​s​t​e​r​d​a​m​f​m​2​/​s​p​r​i​n​g​v​o​s​s​e​n​-​3​3​6​-​l​i​l​y​-​v​a​n​-​d​e​r​-​s​t​okker