Hengelo est à vous! over het werk van Jacqueline de Jong

“Hen­ge­lo is voor jou, Hen­ge­lo ligt aan je voeten!”Aan de voeten van Jacque­line de Jong. Ze werd er geboren, groei­de erop, bracht er een gelukkige jeugd door bij kun­st verza­me­lende oud­ers, waar beroemde eigen­ti­jdse kun­ste­naars op de koffie kwa­men. Ze was er rebels, had geen zin meer om naar school te gaan en vertrok naar Par­i­js om bij Dior te gaan werken en een toneelo­plei­d­ing te vol­gen. De oor­logs­jaren bracht ze echter met haar moed­er door in Zwit­ser­land. Terug in Ned­er­land, eerst in Ams­ter­dam en dan weer naar Hen­ge­lo, moest ze zich de taal opnieuw eigen mak­en.

Hen­ge­lo est à vous was de weer­ga­loze titel van haar exposi­tie in 2012, in Akkuh in Hen­ge­lo. De titel ver­wees naar een brief die schri­jver Guy Debord haar 52 jaar gele­den schreef, waarin hij met de woor­den ​“La Hol­lande est à vous” haar toe­lat­ing tot de sit­u­a­tion­is­ten beves­tigde, nadat hij de Ned­er­landse sec­tie had opge­heven omdat twee leden de opdracht een kerk te bouwen had­den aangenomen. ​“La Hol­lande est à vous” schreef Debord haar en ze vond het geweldig.Ze vond het geweldig, toen. Maar de titel is in 2012 vol spot naar die brief van des­ti­jds, en ook vol zelfspot, eerst heel Ned­er­land, nu een stad in Twente. Maar de tri­omf was voor haar. Dubbelzin­nig en vol ironie liet de Jong zien dat zij nog steeds de speelse geest van de beweg­ing in zich draagt, meer dan de starre lei­der die tot in het absurde bleef excom­mu­niceren. Het verdeel en heers dat besloten lag in deze gift van Debord ket­ste ze met deze titel alsnog terug. A vous Debord, à vous!

Het was een wat frag­men­tarische ten­toon­stelling, een klein overzicht. Het schilder­ij Pro­fesseur Althuss­er en étranglant Nina K. (1981), in 2003 aangekocht door muse­um Arn­hem, was daar te zien. Grote felle en wilde doeken, en op de grond lagen keramieken aar­dap­pels. In een aparte ruimte hin­gen de intense kleine schilder­i­jt­jes die ze maak­te van het sterf­bed van haar man Tom Wey­land en die in een wolk opge­hangen een eigen uni­ver­sum vor­m­den. Zo per­soon­lijk en zo intiem neemt het een unieke plek in haar oeu­vre in. Tij­dens de laat­ste twee dagen van zijn lev­en maak­te ze con­tinu, op de sec­onde, een foto. ​“Al wist ik toen niet dat het einde zou komen, het was een bezw­er­ing, ik wilde hem in lev­en houden. Het schilderen daar­na een ver­w­erk­ing, miss­chien om het afscheid in gang te zetten, het onvermijdelijke.”

Wat ik me herin­ner is het klop­pend hart dat ritme in de schilder­i­jen brengt, en adem­loosheid, opge­jaagd om nog meer te beleven. Die heftige toon doet denken aan de woor­den van Ken­neth Gold­smith waarmee hij de impuls van het Int. Sit­u­a­tion­niste (I.S.) beschreef: ​”Being pulled by intu­ition and desire, not by oblig­a­tion and neces­si­ty.” Het Int. Sit­u­a­tion­niste waar ze zich twee jaar inten­sief in onder­dom­pelde en dat de ziel bleef van al haar werk.Ze ont­moette Guy Debord voor de eerste keer in Ams­ter­dam, in het Stedelijk Muse­um waar ze werk­te, maar ze leerde hem beter ken­nen in sep­tem­ber 1960, op het vierde con­gres van de Int. Sit­u­a­tion­niste, waar ze met Asger Jorn, haar geliefde, mee naar toe was gegaan. Ze werd geac­cepteerd als lid, en hoorde bij de klup die de maatschap­pij wilde veran­deren door haar te ontrege­len. Om te ontsnap­pen aan de tred­molen van een saai en geset­teld lev­en in de passieve con­sump­tiemaatschap­pij zou de dérive uitkomst bieden. In plaats van iedere dag dezelfde route te nemen van huis naar werk en omge­keerd kon je je ook mee lat­en voeren door de stad zelf. Die over­gave aan het dwalen door strat­en en zijs­trat­en zou je naar onbek­ende plekken bren­gen, naar de indus­triële ran­den, de buiten­wijken waar gas­tar­bei­ders woon­den. Je zou de tegen­stellin­gen ervaren. Al die gewaar­wordin­gen zouden je onver­mi­jdelijk uit het keursli­jf van de brave burg­er persen en even onver­mi­jdelijk zouden kri­tis­che vra­gen over de con­di­ties van het lev­en in de stad en maatschap­pij opdoe­men. Hoe lagen de ver­houdin­gen tussen al die bewon­ers? Het visioen was de cre­atieve, spe­lende mens, vrij van werk en vrij van gren­zen. Op de psy­cho-geografis­che kaart wor­den de ervarin­gen van een dérive getek­end als een car­tografie van wensen, ver­lan­gens en mogelijkhe­den. Lev­en is schep­pen, veran­deren, door trans­formeren, een keten van gebeurtenissen.

Guy Debord, de grote voor­man van het Int. Sit­u­a­tion­niste, de beweg­ing die streeft naar een vri­je mens eiste absolute gehoorza­amheid aan de door hem neergezette lij­nen. Toen de I.S. zichzelf in 1972 ophief waren er van de totaal 70 leden nog maar twee over. Ook Jacque­line werd al snel weer uit de beweg­ing gezet. In ​’59 had ze de Gruppe SPUR leren ken­nen en ze voelde zich thuis bij deze jonge mensen, expressief en rad­i­caal. Voor hun ten­toon­stelling in Essen namen ze geza­men­lijk de hele ruimte onder han­den, een totaal­si­t­u­atie in verf. Lat­er werd het tijd­schrift van Gruppe Spur door de Beierse poli­tie in beslag genomen en ze wer­den ver­vol­gd wegens blas­femie. Debord zette ze onmid­del­lijk uit de groep en Jacque­line was sol­idair met hen.“Nu is het de grote Debord, maar hij flikkerde ze er gewoon uit. Debord was een raar man­net­je. Uiter­mate intel­li­gent en ook wel char­mant en geestig, maar ook een napoleon­tisch tiran­net­je.” verk­laart Jacque­line in 2017.The Sit­u­a­tion­ist Times In mijn boekenkast staat een dik boek over het Labyrint, uit 1982, 492 pagina’s. Ner­gens wordt The Sit­u­a­tion­ist Times genoemd maar toch zou je deze dikke cat­a­lo­gus kun­nen zien als een nette, herziene ver­sie is van The Sit­u­a­tion­ist Times, num­mer 5, over het labyrint. Z’n tijd ver vooruit, wil ik maar zeggen.Op dezelfde plank staat de dubbeldikke ​‘Par­al­lel Ency­clo­pe­dia’ van Batia Suter, een boek met enkel beelden waarin de ene vorm wordt opgevol­gd door een gelijk­ende, net iets andere vorm. Zo rollen de reek­sen ​‘mutan­t’s’ over de pagina’s, tijd en plaats vrij door elka­ar gemixt. Een waardi­ge opvol­ger van The Sit­u­a­tion­ist Times, als een ency­clo­pe­die van vormen.Nadat ze uit de beweg­ing van de sit­u­a­tion­is­ten was ver­wi­jderd begon De Jong een tijd­schrift, dat ze in 1961 al had aangekondigd om het Franstal­ige Bul­letin de l”I.S. en het Duitse Spur aan te vullen, met de provo­cerende titel The Sit­u­a­tion­ist Times; Het woord Times (en de typografie) is ontleend aan The New York Times een fan­tastis­che titel door z’n ambitie en het spel met het begrip tijd.

Het was een ver­rassend exper­i­menteel kun­ste­naarsti­jd­schrift waarin de geest van Sand­berg en van Arthur Lehning’s i10 doorklinkt en dat in z’n speelse opzet alle regels over­bo­ord gooit. Tek­sten in het Engels, Duits, Frans of Ital­i­aans (‘Edi­tion Inter­na­tion­al’ staat er luid en duidelijk op de cov­er) wis­se­len elka­ar broed­er­lijk af, soms handgeschreven, soms met doorhalin­gen op ver­schil­lende soorten papi­er en bomvol afbeeldin­gen die er zon­der grid zijn ingeplakt.

Ieder num­mer is als een dérive langs beelden, tek­sten en gedacht­en, een onder­zoek naar het the­ma maar vol onverwachte wendin­gen, want waarom zou je logisch willen zijn? Voortge­dreven door ​“Being pulled by intu­ition and desire, not by oblig­a­tion and neces­si­ty” of zoals De Jong het for­muleerde: ​“The review was found­ed on a desire for free­dom, com­bined with great generosity.”Het eerste num­mer plaatst meteen de naald­hak van een ele­gante pump op de pijn­lijke plek van de Sit­u­a­tion­is­tis­che beweg­ing: ​“I launched the review with the sole objec­tive of com­ing to the Spurist ​’s aid, while at the same time reg­is­ter­ing my oppo­si­tion to Debord, who had exclud­ed them.” Terugslaan onder deze titel, wat een ver­rukke­lijke uithaal naar de grote lei­der. ​“I am proud you call us gang­sters, nerver­the­less you are wrong. We are worse, we are Situationists.”Asger Jorn zet zijn the­o­rie Com­pendi­um Pour la Form uit 1957 hier om in een reeks par­al­lelle beelden. Het derde num­mer pakt dat verder op en neemt de inter­lace als the­ma. Num­mer 4 heeft het Labyrint als onder­w­erp, de mod­elplek om te dwalen, en te verd­walen. Het begint met 8 pagina’s uit­leg over topolo­gie, de veran­der­ing in vor­men, en het bevat een kleine tekst van Kaf­ka, van James Joyce, een brief uit Zagreb van Peter Schat, die werk­te aan een opera over het labyrint, uit­leg over Das Him­mel und Holle­spiel, een gevouwen mod­el van papi­er die je met je vingers opent of sluit, blauw (voor lucht) en rood (voor de hel). Ze schrikken ook niet terug voor een wiskundi­ge for­mule. Verder een overvloed van labyrin­ten, door tijd en cul­turen heen. De ​’cul­turele topolo­gieën’ tonen de trans­for­matie van een dool­hof in een lange sliert beelden die start met een spi­raal op een slakken­huis­je, op de buik van Ubu Roi tot het houten pla­fond in Palaz­zo Ducale in Man­tua en Char­lie Chap­lin in een spiegelpaleis. 

Topolo­gie bestudeert de ver­vormin­gen van een voor­w­erp of ruimte die ontstaan door een object te strekken, buigen, rekken en plooien naar een nieuwe vorm. Topolo­gie heeft betrekking op con­tin­uïteit en veran­der­ing. Trans­for­maties, omvor­men, her­schep­pen, het doet denken aan de uit­spraak van Asger Jorn in 1959: ​“Wees mod­ern. Bewaar jul­lie herin­ner­in­gen maar ver­draai ze, zodat ze in jul­lie tijd passen. Waarom het oude ver­w­er­pen als wij het met enkele penseel­streken kun­nen mod­erniseren? Verdraai!”Het num­mer over flip­perkas­ten is niet meer ver­sch­enen. De Jong had het mate­ri­aal al verza­meld maar een fraud­uleuze dis­trib­u­teur liet haar met onbe­taalde rekenin­gen zitten. 

De flip­perkast was pop­u­lair in Frankrijk. In 1951 fan­taseer­den Debord and Wol­man al over een flip­perkast waar­bij het opflikkeren van de lam­p­jes en de route van de ballen een ​‘meta­grafis­che ruimtelijke com­posi­tie’ zouden uit­teke­nen met als titel Ther­mal Sen­sa­tions and Desires of Peo­ple Pass­ing by the Gates of Cluny Muse­um Around an Hour After Sun­set in Novem­ber. Ze lieten dit idee weer varen want eigen­lijk func­tion­eerde Par­i­js zelf al als een flip­perkast die zijn gedes­oriën­teerde bewon­ers van het ene obstakel naar het andere duwde.

Dag­boek­w­erkenIn de peri­ode dat Jacque­line de Jong samen met Hans Brinkman op een krappe zold­erkamer in Ams­ter­dam woonde leek het prak­tis­ch­er om klein­er werk te mak­en. Twee schilder­i­jen klapten dicht tot een soort diplo­matenkof­fer­t­je, hand­ig mee te nemen tij­dens de reizen tussen Ams­ter­dam en Par​i​js​.De Kro­niek van Ams­ter­dam kent sub­ti­tels als All fur­nished by a dilut­ed vic­to­ry, Na vier uur geven de bomen zich pas pri­js of Beach boys and girls on a bloody Sun​day​.In het dag­boek links staan de onnozel­he­den van het alledaagse lev­en neergekrabbeld. We hebben net een bad­kuip — Ik heb een kater — Last day of my 32, well I am get­ting old by now — Got a Flip­per (pinnbal machine) called Home­train­er Gau­cho, am so hap­py with it​.De getek­ende scenes op de rechterkant zijn eigen­lijk even alledaagse: een liefdeskop­pel, verkracht­ingss­cènes, the black move­ment, sport. Mas­tur­batie. De eerste grill oven. Homo-ero­tis­che scenes. In het land waar het lev­en zoet is laat een molen zijn wieken rustig draaien. Hon­den lopen met een penis weg. Er is veel vrouwon­vrien­delijkheid. Veel vrouwenglam­our. Een flip­perkast, veel flip­perkas­ten. ​“Mijn werk is niet biografisch”, verk­laart De Jong. Ze toont de wereld zoals ze hem waarneemt. Een onvri­je wereld, een wereld in benauwde hok­jes: het fem­i­nisme dat alleen tuin­broeken duldt en geen mondaine jurken en hoe­den. Ook de lol van erotiek wordt door de vrouwen­be­weg­ing niet echt omar­md. De wereld is vol tegen­stri­jdighe­den, geweld en liefde, erotiek, alles is onderdeel en vin­dt naast en onder elka­ar plaats. De Kro­nieken van Ams­ter­dam zijn een kran­ten­ver­haal naast een dag­boekver­haal. Het één heeft met het ander te mak­en want er is maar één optie, en dat is door­leven. Het lev­en in een boze wereld, vieren in al z’n onvoor­spel­bare glo­rie, tot het moment dat het mogelijk niet meer kan. En dat moment is alti­jd om de hoek, alti­jd dicht­bij en mogelijk.