White Spirit (Terpentine)

The great painter Luc Tuy­mans cer­tain­ly uses it for his thin com­po­si­tions. ​‘His fol­low­ers appear to have Tuymans’s spec­tral oils in mind as they squeeze out blobs of paint, mix up some tur­pen­tine-heavy medi­um, and take brush to can­vas,’ wrote Art Forum 1 about my work and that of oth­ers. Thin­ning to get to the heart of the mat­ter. I study a pho­to of the mas­ter: Tuy­mans, intro­spec­tive, with a wisp of smoke spi­ralling upwards from his mouth, like a medi­um per­form­ing a rit­u­al, ban­ish­ing or sum­mon­ing the spir­its, although I think that noth­ing would be more alien to him than mag­ic ritual.2 An ana­lyst. A watch­er. I dance around the table in search of inspi­ra­tion. It’s still damn qui­et in my studio.

Nula sits fac­ing me in Café Loos in The Hague. She is a good-look­ing, strong dark woman and big — beside her I’m as skin­ny as a rake. With an infec­tious laugh she tells me her life sto­ry, about her pre­des­ti­na­tion as a Win­ti priest­ess. How the god Kro­man­ti had tak­en pos­ses­sion of her and how she now car­ries his pow­er inside her. Kro­man­ti is the god of war, of the strength that comes to help you when you need it.
To be hon­est I had want­ed to have my stu­dio cleaned so as to make a fresh start, to get the inspi­ra­tion to com­ing fly­ing in again. Day after day I read and stud­ied texts by and with my great heroes. But it seemed as if their hands were slow­ly being placed on mine and par­a­lyz­ing my hands while the sen­tences raced through my head. One day I decid­ed to ban them from my stu­dio. My heroes. I stacked the books up at home in the hall under the coat rack and I mopped my stu­dio. But it wasn’t enough.

The woman looks at me, ​‘Girl, what can I do for you?’
I start, con­fused, ​‘What is my job as an artist?’ I sud­den­ly ask. ​‘I no longer know why and how I’m going to spread paint on a can­vas. I’m going nowhere.’ Nula nods under­stand­ing­ly and speaks to me. She believes that the Nether­lands has lost some­thing impor­tant; the coun­try is rich and poor at the same time. ​‘The cold has tak­en the people’s souls. In Win­ti we talk about the kra, the soul, the divin­i­ty in man, which we revere with rit­u­als, which we nour­ish through our rela­tion­ships with oth­ers. Here life is bar­ren. The word ​‘soul’ sounds like a curse. It could be the job of the artist to bring the mag­ic back into our world. Leave your stu­dio and enter new spaces. Go in search of the soul.’

I spread out the map: a map of the uni­verse from the Ama­zon, the lit­tle ridge where the peo­ple live is an extreme­ly small lay­er in this com­pli­cat­ed sys­tem; the area of the spir­its is infi­nite­ly larg­er, where the two myth­i­cal car­ri­ers of the world can be found, just above the land of the dead and the world of the hunt­ing spir­it. The peo­ple of the earth, the peo­ple of the water and the peo­ple with­out an anus. Top right lives the Great Shaman, and above and below the uni­verse there is empti­ness.
That night I begin to draw my own uni­verse, one in which the spir­its of my father and my moth­er roam, the spir­it of my dead broth­er, my liv­ing and no longer liv­ing friends. I give my mother’s ash­es a place too; my father left the scat­ter­ing of her ash­es to the under­tak­er. A bil­ious green orchid –a false vio­lent flower– appears at the edge of the paper.3 As I draw the mem­o­ries tum­ble over one anoth­er, cry­ing and call­ing, jostling one anoth­er.
​‘The process of remem­ber­ing has some­thing vio­lent about it, because you always leave things out. Dis­solv­ing paint is also vio­lent, tak­ing it away.’ (Luc Tuy­mans, NRC 95 4) His words pur­sue me again. But I con­tin­ue to work hard on my own map of the cosmos.

The next day I email my draw­ing to a friend. Almost imme­di­ate­ly he sends a reply: an illus­tra­tion of Vic­tor Man’s 2008 paint­ing Shaman. With­out com­ment. Per­haps he’s afraid that I’ve fall­en in a buck­et of New Age dregs. This shaman is a gloomy, dark char­ac­ter, a clash between Mir­a­cle of the Eucharistby the four­teenth-cen­tu­ry painter Sas­set­ta and Effi­gy (1970) by Pierre Molin­ier.
Sas­set­ta was a pious man. Mir­a­cle of the Eucharist shows a fright­en­ing mir­a­cle. An unbe­liev­er is tak­ing part in the Com­mu­nion rite (this is my body; this is my blood) but God sees through him and the man drops dead. The host spurts blood and a small black dev­il flies off with the soul, which will burn in hell for eter­ni­ty. It is wise, there­fore, not to think dis­be­liev­ing thoughts. Molin­ier was full of sin­ful thoughts that he indulged in his pho­tographs. Like a shaman he descend­ed into an unre­strained sex­u­al under­world and trans­formed him­self into a woman, into a trans­sex­u­al, into a sex­u­al beast. He want­ed the view­er to be con­t­a­m­i­nat­ed by look­ing at these images: ​‘Only then would they be able to know them­selves, to dis­cov­er their true erot­ic sen­si­bil­i­ty and find real spir­i­tu­al free­dom. 5 He already had a title—The Shaman and His Crea­tures—for the biog­ra­phy that was nev­er written.The man who tit­il­lates you as an attrac­tive woman in a sul­try black wig in Effi­gy takes on a threat­en­ing form in Vic­tor Man’s work. There is no hint of seduc­tion, a Ku-Klux-Klan like fig­ure, a mod­ern-day Savonaro­la, who like a mus­cu­lar tyrant has the whip at the ready. Keep your thoughts in check! New rit­u­als push aside the old, but the vio­lence goes on. Vic­tor Man’s paint­ings make extreme demands on your eyes; they are dark as pitch and the sub­ject is almost sucked away into them. But even when your eyes have final­ly deci­phered the image they are not easy to under­stand: this shaman, the Lazarus Pro­to­col, ​‘to cre­ate mys­ti­cism through omis­sion, point­ing out how ​“loss” may give rise to an aware­ness of the con­nect­ed­ness of all things.’6

Loss – sure, I know it like the back of my hand. In the stacks of paint; the empti­ness lives in those black lay­ers. In the mean­time I occu­py myself with what the soul is, the emp­ty soul or the full soul. My lec­tur­ers have nev­er uttered the word ​‘soul’. Die Seele. A fan­tas­tic word that smells of the salt sea and infin­i­ty. Artist Eylem Alado­gan includes the soul in the title of a sculp­ture: ​‘Lis­ten to your soul my blood is singing iron trig­gers that could be released’. Wis­lawa Szym­bork­sa writes about the soul that waits for us until we have fin­ished clean­ing and doing the wash­ing. And even Picas­so men­tions the soul: ​‘Art wash­es the dust of every­day life from the soul’. I look at my draw­ing. In a draw­ing the space you work in seems bound­less; you can rub out, stop half way, car­ry on draw­ing or stick a piece of paper on to it if you run out of space. From the start paint­ing is con­strained by the bound­ary of the frame; every brush­stroke antic­i­pates the total image, ​‘lines are more becom­ing, paint­ing moves to completion’.7 A paint­ing is like a hor­tus con­clusus, a walled gar­den, and this very restric­tion of the com­plet­ed image is irre­sistible. That’s why I paint. A paint­ing is a place, a region, a space that flex­es inwards or extends for­ward, spits in the face of the vis­i­tor or embraces them warm­ly. And, like the hor­tus con­clusus, paint­ing forces you into intro­spec­tion, for ulti­mate­ly it car­ries a reflec­tion of the world in itself. My reflection.

‘Why do painters still paint? To me the rea­son is clear. Because the world is flat,’ wrote Mar­lene Dumas.8 I lock the door of my stu­dio behind me. For days I wan­der around and observe the flat world. I read the news­pa­per, take the train to my birth­place, make a pil­grim­age to Zee­land, to the places in my favourite film ​‘Kan door huid heen’ (Can go through skin), my par­ents’ house and, while I walk around, the mem­o­ries resur­face. Fear, grief, love — all those rec­og­niz­able feel­ings, those dan­ger­ous words, the quick­sand of art. I go to my only broth­er — who would rather not see me, but I ring his door­bell any­way — and go straight to my aunt in Bergen op Zoom. I know the land­scape and enjoy the vast­ness, the silence, the birds and the sea. And so I encir­cle the empti­ness in my soul that is cloaked by my body and limbs. I trav­el the rest of the world using the keys on my com­put­er key­board. I take all the frag­ments with me to my stu­dio, a suit­case full of pho­tos and pic­tures, all col­lect­ed images. My image encyclopaedia.

‘Why paint pic­tures?’ repeats Bar­ry Schwab­sky like a mantra in the 2006 book The Place I’m Com­ing From by Vic­tor Man. Yes, why trans­form a pic­ture into a paint­ing? Because the image is such an indis­pens­able part of the mem­o­ry; the pic­tures are the anchor points on which we hang the past. I rec­og­nize my mother’s face from the pho­tos. The house where I lived is a fad­ed colour pho­to from the 1960s. Images cast a net, a net that tries to cap­ture the past or makes us real­ize how impos­si­ble that is, because the past always eludes us. Yes, remem­ber­ing is a fal­si­fy­ing process, vio­lent. Every time we make a new con­struct of that past. ​‘What is impor­tant about the images is the sense of famil­iar­i­ty they con­vey, of déjà vu,’ writes Bar­ry Schwab­sky. Yes, this is what Man means, ​‘I rather let myself be con­stant­ly sur­prised by things around me, images which I emp­ty of any kind of con­tent (which is nec­es­sary so that I can for­mu­late a new one), and use them as bricks in a build­ing. They serve a pur­pose, which is beyond themselves.(9)

We have a ten­den­cy to leave out what we don’t under­stand, to deny the exis­tence of mys­tery. I cast my net to cap­ture the non-under­stand­ing. To con­nect with my own past and to encir­cle the loss. I go to work amid my pic­tures, full of mem­o­ries that I sharp­en with my found image library. There in the stu­dio, stars appear again on a small piece of can­vas. The can­vas sucks up the cos­mos, times tum­ble over each oth­er, mem­o­ries crowd around and my work becomes green and squelchy like the Ama­zon jun­gle. Places and loca­tions full of thoughts and feel­ings. An image of time, which makes me real­ize that the sun is noth­ing but a star amid mil­lions of oth­er stars in the universe.

1 Jor­dan Kan­tor , The Tuy­mans Effect, Art Forum, 2004
2 Een foto van Stephan Van­fleteren, 2008
3 Deze orchidee komt voor in het werk van Luc Tuy­mans
4 Luc Tuy­mans, ​‘Ik wil schilderen zon­der deemoed’, Bian­ca Stigter, NRC Han­dels­blad, 1995
5 Tim Ingold, Being Alive, Rout­ledge Lon­don, 2011
6 Iain Gale, Pierre Molin­ier, The for­got­ten Sur­re­al­ist, The Inde­pen­dent, Thurs­day 4 Novem­ber 1993
7 Vic­tor Man, If mind were all there was, on the occa­sion of The Lazarus Pro­to­col, Trans­mis­sion gallery, 2011
8 Mar­lene Dumas, The World is Flat, On paint­ing, De Rijk­sakademie, 1990
9 Citaat uit gesprek tussen Vic­tor Man en Gian­ni Romano, Con­tem­po­rary-mag­a­zines, http://www.contemporary-magazi…

White Spir­it (ter­pen­tine)

In mijn ate­lier staat tussen alle tubes verf een plas­tic fles White Spir­it, ter­pen­tine, om kwasten mee uit te spoe­len, de verf weg te poet­sen, om stukken in een geschilderd vlak te ver­vagen.
De grote schilder Luc Tuy­mans maakt er zek­er gebruik van voor zijn dunne voorstellin­gen. ​‘Zijn vol­gelin­gen lijken Tuy­mans’ geestver­schi­jnin­gen in oliev­erf in gedacht­en te hebben wan­neer ze klod­ders verf uitkni­jpen, die men­gen met flink veel ter­pen­ti­jn en de kwast op het doek zetten.’ schreef Art Forum1 over mijn werk en dat van anderen. Ver­dun­nen om te komen tot de kern van de zaak. Ik bestudeer een foto van de meester: Tuy­mans in zichzelf gekeerd met een sliert rook die uit zijn mond de hoogte in kringelt, als een medi­um dat een rit­ueel uitvo­ert, de geesten ver­dri­jft of oproept, al denk ik dat niets hem meer vreemd is dan een magisch ritueel.2 Een ana­lyti­cus. Een kijk­er. Ik dans om de tafel op zoek naar inspi­ratie. Het bli­jft ver­domd stil in mijn ate­lier.

Tegen­over mij in café Loos in Den Haag zit Nula. Ze is een mooie krachtige donkere vrouw, groot, naast haar ben ik een meis­je van waai­hout. Met een aansteke­lijke lach doet ze haar biografie uit de doeken, over haar voorbestem­ming tot win­ti­priesteres. Hoe de god Kro­man­ti bez­it van haar had genomen en ze nu zijn kracht in zich draagt. Kro­man­ti is de god van de oor­log, van de kracht die je te hulp komt als dat nodig is.


Eerlijk gezegd had ik mijn ate­lier willen lat­en reini­gen om een nieuw begin te kun­nen mak­en, om de inspi­ratie weer bin­nen te lat­en vliegen. Dag na dag heb ik gelezen, ges­tudeerd, tek­sten van en met mijn grote helden in me opgenomen. Maar het leek of hun han­den zich langza­am op die van mij plaat­sten en mijn han­den ver­lam­den ter­wi­jl de zin­nen door mijn hoofd raas­den. Op een dag besloot ik hen te ver­ban­nen uit mijn ate­lier. Mijn helden. De boeken stapelde ik thuis in de gang onder de kap­stok en ik dweilde mijn ate­lier. Maar het was niet genoeg.
De vrouw kijkt me aan, ​‘Meis­je, wat kan ik voor je doen?’
Ver­ward schrik ik op, ​‘Wat is mijn taak als kun­ste­naar?’ vraag ik opeens. ​‘Ik weet niet meer waarom en hoe ik verf op een doek zal uitsmeren. Ik kom tot niets.’ Nula knikt begri­jpend en spreekt me toe. Vol­gens haar is Ned­er­land iets belan­grijks kwi­jt­ger­aakt, het land is rijk en armoedig tegelijk­er­ti­jd. ​‘De kou heeft de zie­len van de mensen ingepakt. In win­ti spreken we over de kra, de ziel, het god­delijke in de mens, die we eren met rit­ue­len, die we koesteren door onze relatie met anderen. Hier is het lev­en kaal. Het woord ziel klinkt als een vloek. Het zou de taak van de kun­ste­naar kun­nen zijn om de magie weer terug te bren­gen in onze wereld. Ga je ate­lier uit en betreed nieuwe ruimten. Ga op zoek naar de ziel.’ 

Ik spreid de kaart uit, een kaart van het uni­ver­sum afkom­stig uit het Ama­zo­nege­bied. Het richelt­je waar de mensen wonen is een uiterst beschei­den laag­je in dit ingewikkelde stelsel, het gebied van de geesten is oneindig veel grot­er, daar bevin­den zich ook de twee mythis­che luie wereld­dragers, net boven het land van de doden en de wereld van de jagende geest. De mensen van de aarde, de mensen van het water en de mensen zon­der anus. Rechts­boven huist de grote oer­s­ja­maan, en onder en boven het uni­ver­sum bevin­dt zich de leegte.
Deze nacht begin ik met het teke­nen van mijn eigen uni­ver­sum, een waarin de geesten van mijn vad­er en mijn moed­er dwalen, de geest van mijn overleden broert­je, mijn lev­ende en niet meer lev­ende vrien­den. Ook de as van mijn moed­er geef ik een plek, mijn vad­er liet het uit­strooien van haar as over aan de begrafenison­derne­mer. Aan de rand van het papi­er ver­schi­jnt een gif­groene orchidee, een valse vio­lente bloem.3 Tij­dens het teke­nen buite­len de herin­ner­in­gen over elka­ar heen, schree­uwend en roepend ver­drin­gen ze elka­ar.


​‘Het pro­ces van je iets herin­neren heeft iets geweld­dadigs omdat je alti­jd din­gen weglaat. Het oplossen van de verf heeft ook iets geweld­dadigs, het weghalen.’ (Luc Tuymans)4 Weer zijn zin­nen die me achter­vol­gen. Maar ik werk stug door aan mijn eigen kaart van de kos­mos.

De vol­gende dag mail ik mijn teken­ing naar een vriend.
Vri­jwel onmid­del­lijk stu­urt hij een reply: een afbeeld­ing van het schilder­ij Shaman (2008) van Vic­tor Man. Zon­der com­men­taar. Miss­chien is hij bang dat ik in een emmer met new age drab ben gevallen. Deze sja­maan is een duis­ter donker per­son­age, een clash van Mir­a­cle of the Eucharist van de veer­tiende-eeuwse schilder Sas­set­ta en Effi­gy (1970) van Pierre Molin­ier.
Sas­set­ta was een vroom mens. Mir­a­cle of the Eucharist toont een beangsti­gend won­der, een ongelovig man neemt deel aan het rit­ueel van de com­mu­nie (dit is mijn lichaam, dit is mijn bloed) maar God heeft hem door en de man valt dood neer. Uit de hostie spuit bloed omhoog en een zwart duiv­elt­je vliegt weg met de ziel die voor eeuwig zal bran­den in de hel. Het is dus zaak om je ongelovige gedacht­en niet te denken.
Molin­ier zat vol zondi­ge gedacht­en die hij uitleefde in zijn foto’s. Als een sja­maan daalde hij af naar een onbe­grens­de sek­suele onder­w­ereld en trans­formeerde zichzelf tot vrouw, tot tussen­wezen, tot sek­sueel dier. Hij wilde dat de kijk­er zijn ogen zou bevuilen met het kijken naar deze beelden: ​‘Alleen dan zouden ze in staat zijn zichzelf te ken­nen, hun ware ero­tis­che gevoe­ligheid te ont­dekken en echte spir­ituele vri­jheid te vinden.’5 Voor zijn nooit geschreven biografie had hij al wel een titel in gedacht­en: Shaman and his Crea­tures.
De man die als een aantrekke­lijke vrouw met een zwoele zwarte pruik je fan­tasie prikkelt in Effi­gy, neemt in het werk van Vic­tor Man een dreigende vorm aan. Van ver­lei­d­ing is geen sprake meer, een kuk­luxk­lanachtige gedaante, een eigen­ti­jdse Savonaro­la, die als een ste­vige beul de zweep klaar houdt. Hou je gedacht­en in toom! Nieuwe rit­ue­len ver­drin­gen de oude, maar het geweld houdt aan.
De schilder­i­jen van Vic­tor Man vra­gen een uiter­ste inspan­ning van je ogen, ze zijn donker als pek en de voorstelling is er bij­na in weg gezo­gen. Maar ook als je ogen dan ein­delijk vat hebben op het beeld is het niet een­voudig te begri­jpen: die sja­maan, onherken­bare details, vage vlekken, ​‘mystiek creëren door iets weg te lat­en en zo te wijzen op hoe ​‘ver­lies’ kan lei­den tot de gewaar­word­ing dat alle din­gen met elka­ar ver­bon­den zijn’.6

Ver­lies, ja, dat ken ik als mijn broekzak. In de stapels verf, in die zwarte lagen huist de leegte. Onder­tussen houd ik me bezig met wat de ziel is, de lege ziel of de volle ziel. Mijn docen­ten hebben het woord ziel nooit uit­ge­spro­ken. Die Seele. Een prachtig woord dat ruikt naar zoute zee en oneindigheid. Kun­ste­naar Eylem Alado­gan neemt de ziel op in de titel van een sculp­tu­ur: Lis­ten to your soul my blood is singing iron trig­gers that could be released. Wis­lawa Szym­bors­ka schreef over de ziel die op ons wacht tot we klaar zijn met poet­sen en de was doen. En zelfs Picas­so noemt de ziel: ​‘Kun­st wast het stof van het alledaagse lev­en van de ziel.’
Ik kijk naar mijn teken­ing. In een teken­ing lijkt de ruimte waarin je werkt onbe­grensd, je kunt gum­men, halver­wege ophouden, verder teke­nen, een stuk­je papi­er eraan plakken als je ruimte teko­rtkomt. Het schilderen wordt vanaf de start bepaald door de begren­z­ing van het frame, iedere verf­streek loopt vooruit op het totale beeld, ​‘lij­nen zijn meer in word­ing, ter­wi­jl schilderen zich beweegt naar voltooiing.’7 Een schilder­ij is als een hor­tus con­clusus, een ommuurde tuin, en juist die beperk­ing van het voltooide beeld is onweer­staan­baar. Daarom schilder ik. Een schilder­ij is een plaats, een oord, een ruimte die naar bin­nen buigt of zich juist naar voren uit­strekt, de bezoek­er in het gezicht spu­ugt of warm omhelst. En net als de hor­tus con­clusus dwingt het schilderen tot intro­spec­tie, want uitein­delijk draagt het een reflec­tie op de wereld in zich. Mijn reflec­tie.
​’Waarom schilderen schilders nog steeds? Voor mij heeft dat een duidelijke reden. Omdat de wereld plat is,’ schreef Mar­lene Dumas.8 Ik doe de deur van mijn ate­lier op slot. Dagen­lang dwaal ik rond en observeer de plat­te wereld. Ik lees de krant, neem de trein naar mijn geboorteplaats, maak een pel­grim­age naar Zee­land, naar de plaat­sen uit mijn favori­ete film Kan door huid heen, mijn oud­er­lijk huis, en ter­wi­jl ik rond­loop komen de herin­ner­in­gen weer naar boven. Angst, ver­dri­et, liefde, al die herken­bare gevoe­lens, die gevaar­lijke woor­den, het dri­jfzand van de kun­st. Ik ga naar mijn enige broer – die me liev­er niet ziet maar ik bel toch aan – en ga meteen bij mijn tante in Bergen op Zoom langs. Ik herken het land­schap en geni­et van het wei­dse, de stilte, de vogels en de zee. En zo omcirkel ik de leegte in mijn ziel die door mijn lijf en leden wordt ver­pakt. Via de toet­sen van mijn com­put­er reis ik de rest van de wereld door. Alle frag­menten neem ik mee naar mijn ate­lier, een kof­fer vol foto’s en plaat­jes, alle verza­melde beelden. Mijn beelde­nen­cy­clo­pe­die.

​‘Waarom een afbeeld­ing schilderen?’ her­haalt Bar­ry Schwab­sky als een mantra in het boek The place I’m com­ing from van Vic­tor Man uit 2006. Ja, waarom een plaat­je trans­formeren tot een schilder­ij? Omdat de afbeeld­ing zo’n onmis­baar onderdeel is van het geheugen, de plaat­jes zijn de anker­pun­ten waaraan we het verleden ophangen. Het gezicht van mijn moed­er herin­ner ik me door de foto’s. Het huis waar ik woonde is een vale kleuren­fo­to uit de jaren zes­tig. Mid­dels afbeeldin­gen wordt een net uit­gezet, een net dat het verleden tra­cht te van­gen of ons laat besef­fen hoe onmo­gelijk dat is, omdat het verleden ons alti­jd ontsnapt. Ja, herin­neren is een ver­valsend pro­ces, geweld­dadig. Iedere keer mak­en we een nieuwe con­struc­tie van dat verleden. ​‘Het belang van beelden ligt in het gevoel van herken­ning, het déjà vu,’ schri­jft Bar­ry Schwab­sky. Ja, dat is wat Man bedoelt: ​‘Ik laat me graag voort­durend ver­rassen door de din­gen om me heen, beelden die ik van ieder soort beteke­nis ont­doe (wat noodza­ke­lijk is om een nieuwe inhoud te kun­nen for­muleren), en dan gebruik als de ste­nen in een gebouw. Ze dienen een doel, dat boven hen­zelf uitstijgt.’9
We hebben de neig­ing om weg te lat­en wat we niet begri­jpen, het bestaan van het mys­terie te ontken­nen. Ik gooi mijn net uit om het niet-begri­jpen te van­gen. Om verbind­ing te mak­en met mijn eigen verleden en het ver­lies te omcirke­len. Te mid­den van mijn plaat­jes ga ik aan het werk, vol van herin­ner­in­gen die ik aan­scherp met mijn gevon­den beelden­bib­lio­theek. Daar in het ate­lier ontstaan weer ster­ren op een klein stuk­je doek. Het doek zuigt de kos­mos op, tij­den buite­len over elka­ar, herin­ner­in­gen ver­drin­gen zich en mijn werk wordt groen en zom­pig als het oer­woud van de Ama­zone. Plaat­sen en plekken vol van gedacht­en en gevoe­lens. Een tijds­beeld, waar­bij ik me realiseer dat de zon niets anders is dan een ster te mid­den van miljoe­nen andere ster­ren in het hee­lal.



1 Jor­dan Kan­tor , The Tuy­mans Effect, Art Forum, 2004
2 Een foto van Stephan Van­fleteren, 2008
3 Deze orchidee komt voor in het werk van Luc Tuy­mans
4 Luc Tuy­mans, ​‘Ik wil schilderen zon­der deemoed’, Bian­ca Stigter, NRC Han­dels­blad, 1995
5 Tim Ingold, Being Alive, Rout­ledge Lon­don, 2011
6 Iain Gale, Pierre Molin­ier, The for­got­ten Sur­re­al­ist, The Inde­pen­dent, Thurs­day 4 Novem­ber 1993
7 Vic­tor Man, If mind were all there was, on the occa­sion of The Lazarus Pro­to­col, Trans­mis­sion gallery, 2011
8 Mar­lene Dumas, The World is Flat, On paint­ing, De Rijk­sakademie, 1990
9 Citaat uit gesprek tussen Vic­tor Man en Gian­ni Romano, Con­tem­po­rary-mag­a­zines, http://www.contemporary-magazi…